Energiearmoede in Nederland: de oorzaken, gevolgen en oplossingen

Energiearmoede betekent dat een huishouden een groter deel van het inkomen uitgeeft aan energiekosten dan gemiddeld. In 2024 hadden ongeveer 400.000 huishoudens hiermee te maken. Stijgende energieprijzen, lage inkomens en slecht geïsoleerde woningen kunnen leiden tot energiearmoede. Met energiebesparing, financiële steun vanuit de overheid en woningverduurzaming is energiearmoede op te lossen.

Energiearmoede in het kort

Ongeveer 5% van de Nederlandse huishoudens (PDF) heeft te maken met energiearmoede, volgens TNO.
Oorzaken: stijgende energieprijzen, slechte woningisolatie en lage inkomens.
Gevolgen: gezondheidsrisico's, sociaal isolement, versterking maatschappelijke tweedeling.
Oplossingen: energiebesparing, financiële steun, woningverduurzaming, voorlichting en begeleiding.

Wat is energiearmoede?

Energiearmoede betekent dat huishoudens een groot deel van hun inkomen uitgeven aan energiekosten. Als je als huishouden - met een inkomen tot 130% van het sociaal minimum - meer dan 8% uitgeeft aan energiekosten, heb je volgens het TNO te maken met energiearmoede.

Ter vergelijking: een gemiddeld huishouden is 5% van het inkomen kwijt aan energiekosten (PDF).
Verborgen energiearmoede bestaat ook. Dan gebruikt een huishouden gedwongen minder energie dan nodig is voor een gezond en comfortabel leven. In de winter gaat dan bijvoorbeeld de verwarming niet aan waardoor het koud in huis blijft, uit angst voor hoge energiekosten.
Om te bepalen of er energiearmoede is, kijkt TNO naar drie onderdelen (PDF):

de hoogte van de energiekosten;

het energieverbruik van het huis;

de mogelijkheid om te investeren in de verduurzaming van de woning.

Omvang en impact van energiearmoede in Nederland

Ongeveer 5% van de Nederlandse huishoudens leeft in energiearmoede. Dit komt neer op zo’n 400.000 huishoudens. Dat blijkt uit een inschatting van TNO over 2024.
Het aantal zou waarschijnlijk dubbel zo hoog geweest zijn zonder steunmaatregelen van de overheid en energiebesparende maatregelen die huishoudens zelf namen. Ook dat blijkt uit onderzoek van TNO en het CBS.

Energiearmoede steeg in 2023, na een daling in de jaren ervoor
Het percentage huishoudens met energiearmoede daalde tussen 2019 en 2022. Dat kwam onder meer door een daling van de energieprijzen en een afname van het aantal slecht geïsoleerde woningen. Na 2022 stegen de energieprijzen weer waardoor er weer meer huishoudens met energiearmoede bij zijn gekomen. Daardoor waren er in 2023 70.000 meer huishoudens met energiearmoede dan in 2022 volgens TNO.

Verborgen energiearmoede bij 1,4% huishoudens
Zo’n 1,4% van alle huishoudens (ongeveer 116.000 huishoudens) heeft te maken met ‘verborgen energiearmoede’. Dat blijkt uit onderzoek van het CBS over 2022. Deze huishoudens konden hun energierekening nog wel betalen door de verwarming bijvoorbeeld extra laag te zetten. Dat wordt energie ‘onderconsumeren’ genoemd.

In Groningen, Limburg en grote steden is meer energiearmoede
Vooral in gebieden met lage inkomens en woningen met een laag energielabel is er vaker energiearmoede:

Noordoost Groningen en Zuid-Limburg worden het zwaarst getroffen, met percentages die oplopen tot 10% van de huishoudens.
In Rotterdam, Den Haag, Arnhem en omgeving, Almelo en Enschede is energiearmoede vaker aanwezig dan in andere steden

Nieuwe meetmethode gaat uit van de energiearmoedekloof
De energiearmoedekloof is het verschil tussen de werkelijke energiekosten van een huishouden en de energiearmoedegrens. Deze grens wordt berekend op basis van onder meer inkomen en het energielabel van de woning. De energiearmoedekloof laat zien hoe groot het financiële probleem van huishoudens is. Daardoor krijgen beleidsmakers een vollediger beeld van het probleem vinden TNO en het CBS.

Oorzaken van energiearmoede

Er zijn verschillende oorzaken van energiearmoede in Nederland:

1. Stijgende energieprijzen:

Stijgende energieprijzen maken het voor veel huishoudens moeilijk om hun rekeningen te betalen. Dat gebeurde in 2022. Er was in veel gevallen geen financiële ruimte om zo’n stijging mee op te vangen.
In 2022 stegen de energieprijzen met gemiddeld 114% ten opzichte van 2021 vanwege de oorlog in Oekraïne en de spanningen die daardoor ontstonden tussen Europa en gasleverancier Rusland. Na deze piek daalden de energieprijzen in 2023 en 2024.

2. Lage inkomens:

Huishoudens met een laag inkomen zijn kwetsbaarder voor energiearmoede. Energiekosten maken een groter deel van hun budget uit.

3. Gezondheid of ouderdom

Gezondheidsaandoeningen, zoals bijvoorbeeld reuma, kunnen ook leiden tot hogere energiekosten. Ouderen zijn ook geneigd om de verwarming hoger te zetten. Dat blijkt uit onderzoek naar energiearmoede van de GGD West-Brabant (PDF).

4. Slecht geïsoleerde woningen:

Zo’n 1,5 miljoen woningen in Nederland zijn slecht geïsoleerd. Deze woningen hebben een (voorlopig) energielabel E, F of G.
Een woning met energielabel G verbruikt gemiddeld 50% meer gas en 15-25% meer stroom dan een woning met label A.

5. Energietransitie:

De energietransitie is noodzakelijk om klimaatverandering tegen te gaan. Maar verduurzamen kost ook veel geld. Die investeringen zijn niet voor iedereen betaalbaar. Zo kan een gemeente in de toekomst een huiseigenaar dwingen om van het aardgas af te gaan. Terwijl een alternatief als een warmtepomp veel geld kost.

5. Gebrek aan kennis:

Niet iedereen weet dat er subsidies beschikbaar zijn voor het nemen van energiebesparende maatregelen. Dat blijkt uit onderzoek van de GGD West-Brabant (PDF).
Soms zijn adviezen aan huishoudens tegenstrijdig. Een voorbeeld is het advies van woningbouwcorporaties om ramen te openen om te luchten en schimmel in huis te voorkomen. Zorgprofessionals, zoals een huisarts, adviseren juist om ramen gesloten te houden om pollen buiten te houden die allergieën kunnen verergeren. En ook vanuit de politie werd juist geadviseerd om ramen te sluiten in verband met de veiligheid.

Gevolgen van energiearmoede voor huishoudens en samenleving

Energiearmoede heeft verschillende negatieve gevolgen voor zowel individuele huishoudens als de samenleving als geheel:

Gezondheidsrisico's: In slecht verwarmde of geventileerde huizen kunnen schimmels ontstaan die kunnen leiden tot luchtwegklachten. Ook kunnen kou en vocht leiden tot verergering van bepaalde vaataandoeningen, zo blijkt uit het onderzoek van de GGD.

Sociaal isolement: In een koud huis nodig je niet graag anderen uit. Huishoudens die moeite hebben met het betalen van de energierekening lopen daardoor een grotere kans om in een sociaal isolement te raken. Dat kan leiden tot vereenzaming blijkt uit verschillende onderzoeken die in het onderzoek van de GGD genoemd worden.

Versterking van maatschappelijke tweedeling: De energietransitie kan de kloof tussen verschillende groepen in de samenleving vergroten. Huishoudens met meer financiële middelen kunnen vaak makkelijker investeren in energiebesparende maatregelen. Mensen met lagere inkomens nemen die maatregelen niet en blijven daarmee mee relatief hoge energiekosten zitten. Dat levert vooral problemen op wanneer de energieprijzen stijgen.

Belemmering van de energietransitie: Wanneer je extra geld kwijt bent aan energiekosten, blijft er minder geld over voor energiebesparende maatregelen. Ook al zouden die de energiekosten op de langere termijn wellicht kunnen verlagen. Dat kan de energietransitie vertragen/belemmeren.
De overheid zou huishoudens in energiearmoede financieel kunnen helpen. Onderzoek- en adviesbureau Ecorys heeft berekend dat het aardgasvrij maken van 1,1 miljoen woningen zo’n € 11 miljard kost. Maar daarmee daalt de energierekening van een huishouden gemiddeld met € 1.100 per maand. Volgens onderzoeks- en adviesbureau CE Delft is subsidiëring van verduurzaming voor een deel van de huishoudens in energiearmoede zelfs onvoldoende en is financiële steun nodig om de energierekening te kunnen blijven betalen.

Oplossingen voor energiearmoede

Om energiearmoede effectief aan te pakken, is een combinatie van korte- en langetermijnoplossingen nodig:

Op korte termijn

1. Energiebesparing:

Het stimuleren van energiebesparende maatregelen, zoals betere isolatie en energiezuinige apparaten, door bijvoorbeeld kortingen te verlenen op de aanschaf van materialen of apparaten.
Gratis energiebesparingsadvies via gemeentelijke energiecoaches aan huishoudens.

2. Gerichte financiële steun:

Overheidsmaatregelen zoals de energietoeslag en het Tijdelijk Noodfonds Energie. Deze maatregelen hebben er in 2022 voor gezorgd dat naar schatting 400.000 huishoudens minder te maken kregen met energiearmoede, zo blijkt uit inschattingen van het CBS en TNO.
Flexibele betalingsregelingen door energiebedrijven voor klanten in financiële problemen. Zo heeft Eneco samen met andere organisaties de dienst EnergieRegelaar in het leven geroepen. Daarmee krijgen bewindvoerders snel inzicht krijgen in de situatie van hun cliënten.
Ook voert Eneco een sociaal incassobeleid. Dat betekent dat met de klant betalingsregelingen worden afgesproken, er minder wordt afgesloten en er persoonlijk contact is om de situatie van de klant te bespreken. Via Geldfit.nl deelt Eneco tips om energie te besparen. Organisaties die zich inzetten de schuldenlast van hun werknemers en klanten te verminderen, ontvangen het keurmerk Warm Incasseren. Ook Eneco heeft dit keurmerk ontvangen.

Deze maatregelen pakken een deel van het probleem aan en zorgen niet voor een duurzame oplossing. Daarvoor zijn langetermijnoplossingen nodig.

Op lange(re) termijn

1. Verduurzaming van woningen:

Grootschalige renovatie en isolatie van woningen, met name in de sociale huursector. Eneco heeft gepleit voor een nationaal vijfjarig transitieprogramma tot tenminste 2030 als structurele oplossing voor energiearmoede in Nederland. Dit programma biedt gerichte inkomenssteun geven aan 600.000 huishoudens. Het doel is daarmee woningen te verduurzamen tot tenminste label B. Het kabinet heeft de plannen van Eneco vooralsnog niet overgenomen.

2. Voorlichting en begeleiding:

Samenwerking tussen gemeenten, energiebedrijven en energieloketten om voorlichting te geven. Een energiebedrijf kan een klant bijvoorbeeld wijzen op subsidies vanuit de gemeente of doorverwijzen naar een energieloket om eenvoudige energiebesparende maatregelen uit te laten voeren.

Eerdere financiële maatregelen om energiearmoede tegen te gaan
De overheid heeft eerder maatregelen in het leven geroepen om de energiearmoede tegen te gaan. Deze maatregelen waren van tijdelijke aard.

Energietoeslag om energiearmoede te beperken

Om huishoudens met een laag inkomen te helpen bij het betalen van hun energierekening hadden deze huishoudens in 2022 en 2023 recht op een energietoeslag. Deze maatregel is na 2023 niet verlengd.

De toeslag was eenmalig en werd verstrekt door de gemeente. De hoogte van de toeslag kon per gemeente verschillen, maar bedroeg ongeveer € 800. Om in aanmerking te komen, moest het inkomen van het huishouden op of net boven het sociaal minimum liggen.

Huishoudens die in 2022 de toeslag kregen en in 2023 ook een laag inkomen hadden, ontvingen de toeslag in 2023 automatisch.
Hetzelfde gold voor ontvangers van een bijstands-, IOAW-, IOAZ- of Bbz-uitkering, of de aanvullende inkomensvoorziening ouderen (AIO).
De energietoeslag werd in principe niet meegeteld als inkomen en had daardoor meestal geen invloed op andere toeslagen of uitkeringen.

Tijdelijk Noodfonds Energie

Het Tijdelijk Noodfonds Energie was een initiatief van de Rijksoverheid en negen energieleveranciers, waaronder Eneco. Het fonds was bedoeld om huishoudens met een laag inkomen te ondersteunen bij het betalen van hun energierekening. Het fonds was geopend van 22 januari tot en met 20 maart 2024. In totaal is er 84 miljoen euro in het fonds gestort. Huishoudens ontvingen gemiddeld 588 euro uit het fonds.

Eneco neemt haar maatschappelijke verantwoordelijkheid
Energieleverancier Eneco is van oudsher actief in Rotterdam en Den Haag. In deze steden hebben veel huishoudens moeite om rond te komen. Dit zijn ook de huishoudens die worstelen met energiearmoede. Eneco vindt het haar maatschappelijke verantwoordelijkheid om deze huishoudens te ondersteunen.

Daarnaast wil Eneco in 2035 klimaatneutraal zijn. Daarvoor is het noodzakelijk dat iedereen kan meedoen met de energietransitie, ook huishoudens met lage inkomens.